Oι παραδοσιακοί οικισμοί είναι ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα του γενικότερου ελληνικού χώρου, με σπάνια αισθητική, πολεοδομική και ιστορική αξία. Πρόκειται για οικιστικά σύνολα, από κτίρια κατοικίας, σε μικρή απόσταση μεταξύ τους, που συνδέονται με κοινόχρηστους δρόμους οι οποίοι συχνά εξακτινώνονται από μια ή περισσότερες διαμορφωμένες πλατείες ή ελεύθερους χώρους μπροστά από εκκλησίες.
Συγκροτήθηκαν μέσα σε ιστορικά διαμορφωμένες συνθήκες και εξελίχθηκαν στο πέρασμα του χρόνου, άλλοτε ως καταφύγια, προκειμένου να προστατευτούν οι πληθυσμοί από την επιβουλή των κατακτητών ή την απειλή πειρατείας και άλλοτε ως εστίες τοπικής γεωργικής, κτηνοτροφικής ή βιοτεχνικής παραγωγής και εμπορικών συναλλαγών. Σ' αυτούς αποτυπώνονται και εκφράζονται τρόποι ζωής, κοινωνικές σχέσεις, τρόποι οργάνωσης των παραγωγικών σχέσεων, αλλά και τεχνικές μέθοδοι, αισθητικές προτιμήσεις και καλλιτεχνικά ρεύματα.
Οι Παραδοσιακοί Οικισμοί που αναφέρονται στην παρούσα έκδοση, βρίσκονται οι περισσότεροι συγκεντρωμένοι στην ανατολική πλευρά του Νομού και αποτελούν από αρχιτεκτονική άποψη και από ιστορική πλευρά ένα από τα πιο αξιόλογα κομμάτια του. Συγκεκριμένα σύμφωνα με το προεδρικό διάταγμα οι οικισμοί αυτοί είναι: Εμμανουήλ Παπάς (Δαρνακοχώρι), Αλιστράτη, Ηλιοκώμη, Κορμίστα, Μικρό Σουλιον, Πρώτη και Ροδολίβος (Παγγαιοχώρια).

Οι παραδοσιακοί οικισμοί του Ν. Σερρών κατοικήθηκαν κατά κύριο λόγο από Έλληνες. Ούτε δέχθηκαν μεγάλο αριθμό προσφύγων, που μετά το 1922 εγκαταστάθηκαν στην γύρω περιοχή. Η απουσία έντονων κοινωνικών και πληθυσμιακών ανακατατάξεων είχε ως συνέπεια να μην υπάρξουν σημαντικές αλλαγές στο χαρακτήρα των οικισμών.
Στους παραδοσιακούς οικισμούς του Ν. Σερρών είναι έκδηλη η γραμμική χωροθέτηση των κτισμάτων κατά μήκος των οδικών αξόνων, ανεξάρτητα από τον προσανατολισμό τους και συνήθως κάθετα προς την κλίση του εδάφους. Τα βοηθητικά κτίσματα των σπιτιών και η αυλή βρίσκονται στο πίσω μέρος του σπιτιού κυρίως στους οικισμούς της περιοχής του Παγγαίου. Αντίθετα στα Δαρνακοχώρια οι
χώροι αυτοί βρίσκονταν στο μπροστινό μέρος. Βασικό υλικό των οικοδομών, στους παραδοσιακούς οικισμούς ήταν η πέτρα. Με το υλικό αυτό κατασκευαζόταν και ο ψηλός μαντρότοιχος της αυλής, όπως και τα βοηθητικά κτίσματα όπου υπήρχαν και ανήκαν στην κατοικία, όπως στάβλοι και αποθήκες.
Η τοιχοποιία έμεινε ανεπίχριστη ή υπήρχε μια κορνίζα από επίχρισμα γύρω από τα παράθυρα, βαμμένα συνήθως σε χρώμα ώχρας, λουλακί ή κόκκινο. Το πάχος των φερόντων πέτρινων τοίχων των σπιτιών ήταν περίπου 50 με 70 εκατοστά στο ισόγειο, ενώ στους ορόφους μικρότερο. Οι πάνω όροφοι ήταν κατασκευασμένοι από πλινθιά ή τσατμά. Το ίδιο πάχος είχαν και οι μαντρότοιχοι, οι οποίοι περιέβαλαν όλα τα σπίτια των αγροτικών περιοχών.
Εκτός από την πέτρα, υλικό απαραίτητο για το κτίσιμο των σπιτιών ήταν και το ξύλο με το οποίο κατασκευάζονταν τα κουφώματα, τα δάπεδα, οι οροφές, οι εξώστες και η στέγη. Επίσης οι εσωτερικοί τοίχοι και πολλές φορές ολόκληρα τμήματα των εξωτερικών τοίχων των άνω κυρίως ορόφων, κατασκευάζονταν από ξύλινο σκελετό και τσατμά (καλαμωτό πλέγμα ή λεπτοί πήχεις που "δένονταν" από σοβά). Τα χρώματα για βαφή που επιλέγονταν ήταν συνήθως το άσπρο, με τα κουφώματα στο φυσικό χρώμα του ξύλου.
Με μια πρώτη γενική προσέγγιση τα σπίτια των παραδοσιακών οικισμών κατατάσσονται σε τέσσερις βασικές κατηγορίες: Το ανοιχτό αγροτικό σπίτι, το κλειστό αγροτικό σπίτι, το αρχοντικό σπίτι, και το προσφυγικό σπίτι.